🌿 परिचय
तुळसी विवाह हा केवळ एक धार्मिक सोहळा नाही, तर तो भारतीय संस्कृतीच्या पवित्रतेचा आणि निसर्गाशी असलेल्या नात्याचा सुंदर प्रतीक आहे.
दरवर्षी देवउठणी एकादशीला होणारा हा सण लोकांच्या हृदयात भक्ती, आनंद आणि घरगुती उत्सवाचे वातावरण निर्माण करतो. https://marathisampurn.com/2025/10/24/तुळसी-विवाह-विधी
या दिवशी तुळसी व शालिग्रामाचे विवाह करून संपूर्ण कुटुंब एका सुंदर अध्यात्मिक क्षणात सहभागी होते. चला तर पाहूया तुळसी विवाह विधीचे महत्त्व, इतिहास आणि संपूर्ण प्रक्रिया.
🌸 तुळसी विवाह म्हणजे काय?
“तुळसी विवाह” म्हणजे पवित्र तुळसी वनस्पतीचा श्रीविष्णूच्या शालिग्राम रूपाशी विवाह सोहळा.
ही परंपरा शेकडो वर्षांपासून भारतात प्रचलित आहे.
पुराणानुसार, तुळसी ही वृंदा नावाची पतिव्रता स्त्री होती, जिने भगवान विष्णूची कठोर तपस्या केली. तिच्या भक्तीने प्रसन्न होऊन विष्णूंनी तिला अमरत्व दिले आणि “तुळसी” या रूपात पृथ्वीवर राहण्याचा आशीर्वाद दिला.
तिच्या भक्तीच्या स्मरणार्थ, दरवर्षी देवउठणी एकादशीला विष्णू (शालिग्राम) आणि तुळसी यांचा विवाह सोहळा पार पडतो.
ही परंपरा लोकांमध्ये “देव उठले, आता विवाह सुरू” या म्हणीनेही ओळखली जाते.
🌼 देवउठणी एकादशी आणि तुळसी विवाह यांचा संबंध
देवउठणी एकादशी हा सण कार्तिक महिन्याच्या शुक्ल पक्षातील एकादशीला साजरा केला जातो.
या दिवशी असे मानले जाते की, भगवान विष्णू चार महिन्यांच्या योगनिद्रेतून जागे होतात, आणि त्या क्षणी सर्व शुभ कार्यांची सुरुवात होते — विवाह, गृहप्रवेश, नामकरण इत्यादी.
तुळसी विवाह याच दिवशी केला जातो कारण विष्णू जागे झाल्यानंतरचे हे पहिले मंगलकार्य मानले जाते.
विष्णू व तुळसीचा विवाह म्हणजे निसर्ग आणि देवत्वाचा संगम — एक सुंदर समतोलाचा संदेश.
🏵️ तुळसी विवाहाची तयारी कशी करतात?
तुळसी विवाहाची तयारी ही उत्सवाइतकीच आनंददायी असते.
घरात किंवा अंगणात तुळसीवृंदावन स्वच्छ करून सजवले जाते.
पूजा साहित्य यादी:
-
तुळसीचे झाड
-
शालिग्राम (विष्णूचा प्रतीक)
-
मांडवासाठी केळीचे खांब, झेंडूची फुले
-
तांदूळ, हळद, कुंकू, अक्षता
-
फुलांची माळ, वेलची, लवंग
-
दीप, धूप, नैवेद्य
-
नारळ, सुपारी, गंध, वस्त्र, फळे
तुळसीला साडी व दागिने परिधान करून सजवले जाते, आणि शालिग्रामाला धोतर, गंध आणि फुलांनी सजवतात.
काही घरांमध्ये तुळसी आणि शालिग्रामाला सुंदर पालखी किंवा मंचावर बसवले जाते.
💫 तुळसी विवाह विधी — टप्प्याटप्प्याने संपूर्ण प्रक्रिया
१. पूजा आरंभ व संकल्प
सर्वप्रथम कुटुंबातील वडील किंवा ज्येष्ठ महिला संकल्प करतात — “आज मी तुळसी विवाह विधी करीत आहे.”
यानंतर गणपती पूजन करून सर्व अडथळे दूर करण्याची प्रार्थना केली जाते.
२. कलश स्थापना
तांब्याच्या पात्रात जल, सुपारी, तांदूळ भरून कलश ठेवला जातो. वर नारळ ठेवून त्यावर माळ चढवली जाते.
३. तुळसी व शालिग्रामाचे पूजन
तुळसीला साडी, कुंकू, हळद, हार अर्पण करतात.
शालिग्रामावर जल व तुलसीदल अर्पण करून त्यांना पाटावर बसवतात.
४. विवाह सोहळा व मंगलाष्टक
विवाह सुरू करण्याआधी सर्वजण “तुळसी विवाह मंगलाष्टक” म्हणतात.
यात भगवान विष्णू व तुळसीचे स्तवन केले जाते.
मंगलाष्टकानंतर तुळसी व शालिग्रामावर अक्षता टाकून विवाह पूर्ण होतो.
५. आरती व प्रसाद
विवाहानंतर आरती केली जाते व प्रसाद म्हणून पिठी, लाडू, खीर, पंचामृत वाटले जाते.
७ शुभ मंगलाष्टके (विवाह सोहळ्यासाठी)
१. श्री गणेश वंदना (विघ्नहर्ता)
या पहिल्या श्लोकात गणपतीच्या आठ रूपांचे (अष्टविनायकांचे) आवाहन करून कार्याची निर्विघ्नता मागितली जाते.
| मराठी श्लोक | आशय (भावार्थ) |
| स्वस्ति श्री गणनायकं गजमुखं मोरेश्वरं सिद्धीदम् ।। | श्री मोरेश्वर, सिद्धिविनायक, बल्लाळेश्वर, वरदविनायक, चिंतामणी, गिरीजात्मज, विघ्नेश्वर आणि महागणपती हे अष्टविनायक |
| बल्लाळो मुरुडं विनायक महा चिन्तामणी थेऊरम् ।। | तुमच्या जीवनातील सर्व विघ्ने दूर करून |
| लेण्याद्री गिरीजात्मजं सुवरदं विघ्नेश्वरं ओझरम् ।। | तुम्हाला वरदान देवो. |
| रांजनग्रामीं गणपतीः कुरूयात् सदा मंगलम् ।। | ते नवदाम्पत्याचे सदा मंगल (सदा शुभ) करोत. |
२. नवग्रह आणि देवी-देवतांचे आशीर्वाद
या श्लोकात ग्रहमंडळ आणि मुख्य देवी-देवतांकडून वैवाहिक जीवनासाठी आशीर्वाद मागितले जातात.
| मराठी श्लोक | आशय (भावार्थ) |
| रविश्चन्द्रो भौमः सौम्यो गुरुः शुक्रः शनिः ।। | नवग्रह (सूर्य, चंद्र, मंगळ, बुध, गुरु, शुक्र, शनी, राहू आणि केतू) |
| राहुः केतुश्च ये सर्वे नित्यं कुर्वन्तु मंगलम् ।। | नेहमी तुमच्यावर मंगलमय कृपा ठेवोत. |
| गौरी श्रीकुलदेवता च सुभगा भूमिः प्रपूर्णा शुभा ।। | गौरी, कुलदेवता आणि पवित्र भूमी यांचे आशीर्वाद असोत. |
| सावित्री च सरस्वती सगुणिता ह्यारूंन्धती वै सती । | सावित्री, सरस्वती आणि सती अरुंधती यांसारख्या सद्धगुणी स्त्रियांसारखे तुमचे जीवन घडो. |
३. पवित्र नद्यांचे आणि सागराचे आशीर्वाद
भारतातील सात प्रमुख पवित्र नद्यांना वंदन करून त्यांच्या पावित्र्याची जोडप्याच्या जीवनात कामना केली जाते.
| मराठी श्लोक | आशय (भावार्थ) |
| गंगा सिन्धुः सरस्वती च यमुना गोदावरी नर्मदा ।। | गंगा, सिंधू, सरस्वती, यमुना, गोदावरी, नर्मदा |
| कावेरी शरयू महेंद्रतनया चर्मण्वती वेदिका ।। | कावेरी, शरयू आणि अन्य सर्व पवित्र नद्या |
| क्षिप्रा वेत्रवती महासुरनदी ख्याता जया गंडकी ।। | आपल्या पुण्यजलासह (पवित्र पाण्यासह) |
| पूर्णा पुण्यजलैः समुद्रसहिताः कुर्वन्तु वो मंगलम् ।। | सागराला मिळतात, त्याप्रमाणे तुमच्या जीवनात पवित्रता आणि समृद्धी भरून राहो. |
४. चौदा रत्नांचे आशीर्वाद (समुद्रमंथन)
समुद्रमंथनातून मिळालेल्या चौदा शुभ रत्नांचे आवाहन केले जाते, जी भौतिक समृद्धी आणि संपन्नता दर्शवतात.
| मराठी श्लोक | आशय (भावार्थ) |
| लक्ष्मीः कौस्तुभ पारिजातक सुरा धन्वन्तरिश्चन्द्रमा ।। | देवी लक्ष्मी, कौस्तुभ मणी, पारिजातक वृक्ष, अमृत, धन्वंतरी आणि चंद्र |
| गावः कामदुघा सुरेश्वरगजा रम्भादिदेवांगना ।। | कामधेनू गाय, ऐरावत हत्ती आणि रंभा यांसारख्या अप्सरा |
| अश्वः सप्तमुखो विषं हरधनुः शंखोऽमृतं चाम्बुधेः ।। | तसेच सातमुखी अश्व, शिवधनुष्य, शंख आणि अमृत |
| रत्नानि च चतुर्दश प्रतिदिनं कुर्वन्तु वो मंगलम् ।। | ही सर्व चौदा रत्ने तुमच्या जीवनात प्रतिदिन मंगल (शुभ) करोत. |
५. सप्त-चिरंजीवांचे आणि पुण्यश्लोकांचे आशीर्वाद
अमरत्व प्राप्त केलेले सात चिरंजीव आणि धर्मनिष्ठ पुण्यश्लोक राजे यांच्याकडून जोडप्याला दीर्घायुष्य आणि यश मिळो, अशी कामना केली जाते.
| मराठी श्लोक | आशय (भावार्थ) |
| अश्वत्थामा बलिर्व्यासो हनुमांश्च विभीषणः ।। | अश्वत्थामा, बळी राजा, व्यास, हनुमान, विभीषण |
| कृपः परशुरामश्च सप्तैते चिरंजीविनः ।। | कृपाचार्य आणि परशुराम हे सात चिरंजीव |
| पुण्यश्लोको नलो राजा पुण्यश्लोको युधिष्ठिरः ।। | पुण्यश्लोक नळ राजा आणि युधिष्ठिर |
| पुण्यश्लोका च वैदेही पुण्यश्लोको जनार्दनः ।। कुर्वन्तु एते सर्वे सदा वो मंगलम् ।। | तसेच पुण्यश्लोक सीता आणि जनार्दन (विष्णू) हे सर्व तुमच्या जीवनात मंगल करोत. |
६. श्रीराम आणि श्रीकृष्णाच्या मंगलमय चरित्राचे स्मरण
रामायण आणि भागवतातील मंगलमय कथांचा उल्लेख करून, नवदाम्पत्याच्या जीवनातही तसा धर्म आणि पवित्रता असावी यासाठी प्रार्थना केली जाते.
| मराठी श्लोक | आशय (भावार्थ) |
| आदौ रामतपोवनादिगमनं हत्वा मृगं कांचनम् । | श्रीरामांचे तपोवनात गमन आणि सुवर्णमृगाचा वध |
| वैदेहीहरणं जटायुमरणं सुग्रीवसंभाषणम् ।। | तसेच सीतेचे हरण आणि जटायूचे बलिदान |
| वालीनिर्दलनं समुद्रतरणं लंकापुरीदाहनम् । | वालीवध आणि लंकादहन या रामायणातील कथा |
| पश्चाद् रावणकुंभकर्णहननं एतद्धि रामायणम् ।। कुर्यात् सदा मंगलम् ।। | तुमच्या जीवनात सदा मंगल (शुभ) करोत. (यात कृष्णाचे चरित्रही समाविष्ट केले जाते). |
७. शेवटचा आणि महत्त्वाचा श्लोक
हा अंतिम श्लोक अतिशय महत्त्वाचा असून, तो अंतरपाट बाजूला घेण्यापूर्वी उच्चारला जातो. यानंतर वधू-वर एकमेकांना पहिल्यांदा पाहतात आणि जयमालेचा विधी होतो.
| मराठी श्लोक | आशय (भावार्थ) |
| तदेव लग्नं सुदिनं तदेव, ताराबलं चन्द्रबलं तदेव ।। | लक्ष्मीनारायणाचे (विष्णूचे) स्मरण करणे हाच शुभ मुहूर्त, तोच उत्तम दिवस |
| विद्याबलं दैवबलं तदेव, लक्ष्मीपते तेऽङ्घ्रियुगं स्मरामि ।। | तेच ग्रह-बळ, तेच ज्ञान-बळ आणि तेच दैव-बळ आहे. |
| ॐ तत्सत् श्रीनारायणार्पणमस्तु ।। | सर्वकाही नारायणाला (ईश्वराला) समर्पित असो. |
| ॥ शुभ मंगल सावधान! ॥ | नवदाम्पत्याला अत्यंत शुभ आणि मंगलमय वेळेत सावधान (जागरूक) राहून पुढील वैवाहिक जीवन सुरू करण्यासाठी आवाहन. |
🎶 तुळसी विवाह मंगलाष्टकाचे महत्त्व
मंगलाष्टक म्हणजे विवाह सोहळ्याचे शुभ मंत्र.
तुळसी विवाहातही पारंपरिक मंगलाष्टक म्हटले जाते.
उदाहरणार्थ:
“श्री तुळसी विष्णू विवाह मंगलम, मंगलम भगवते वासुदेवाय नमः”
मंगलाष्टक उच्चारल्याने वातावरणात सकारात्मक स्पंदने निर्माण होतात, आणि घरातील सर्वांना शांततेचा अनुभव येतो.
अनेक घरांमध्ये लहान मुलांना या मंगलाष्टकाचे पठण करून संस्कार दिले जातात.
🌺 तुळसी विवाहातील सांस्कृतिक अर्थ व सामाजिक संदेश
तुळसी विवाह केवळ धार्मिक विधी नसून, तो स्त्रीशक्ती, पवित्रता आणि निसर्ग पूजनाचे प्रतीक आहे.
तुळसीचे झाड प्रत्येक घरात असणे म्हणजे सकारात्मक उर्जा आणि आरोग्याचे केंद्र असणे.
आज अनेक शाळा, महिला मंडळे, आणि संस्था सामूहिक तुळसी विवाह आयोजित करतात, ज्यातून समाजात एकता आणि पर्यावरणपूरक विचार वाढतो.
उदाहरणार्थ, पुण्यातील श्रीदत्त मंदिरात दरवर्षी 500 हून अधिक घरांचे सामूहिक तुळसी विवाह सोहळे आयोजित केले जातात.
🌿 वैज्ञानिक आणि आध्यात्मिक दृष्टीकोनातून तुळसीचे महत्त्व
तुळसी ही औषधी गुणांनी समृद्ध वनस्पती आहे.
आयुर्वेदिक जर्नल (2023) नुसार, तुळसीत “यूजेनॉल” नावाचे घटक असते जे श्वसन, हृदय आणि रोगप्रतिकारक शक्ती सुधारते.
घरात तुळसी असल्याने वातावरणातील जीवाणू कमी होतात आणि ऑक्सिजन पातळी सुधारते.
आध्यात्मिक दृष्टीने, तुळसी घरात “सत्त्व” वाढवते आणि मन शांत ठेवते.
💻 आजच्या युगातील डिजिटल तुळसी विवाह उपक्रम
आजच्या सोशल मीडियाच्या काळात ऑनलाइन तुळसी विवाह लोकप्रिय होत आहेत.
मंदिर मंडळे YouTube किंवा Facebook वर विवाहाचे थेट प्रक्षेपण करतात, ज्यामुळे परदेशात असलेले भक्तही सहभागी होऊ शकतात.
उदाहरणार्थ, पंढरपूर आणि अकोला येथील प्रसिद्ध मंदिरांनी 2024 मध्ये लाईव्ह तुळसी विवाह कार्यक्रम आयोजित केला होता.
या माध्यमातून परंपरा डिजिटल स्वरूपात जपली जात आहे.
🙏 वारंवार विचारले जाणारे प्रश्न (FAQs)
प्र.१: तुळसी विवाह कोणत्या दिवशी करतात?
👉 देवउठणी एकादशीच्या दिवशी, म्हणजे कार्तिक शुक्ल पक्षातील एकादशीला.
प्र.२: तुळसी विवाहासाठी कोणते साहित्य लागते?
👉 तुळसीचे झाड, शालिग्राम, फुले, नारळ, साडी, कुंकू, हळद, आरती साहित्य.
प्र.३: तुळसी विवाह मंगलाष्टक कुठून मिळतील?
👉 धार्मिक पुस्तकांमध्ये, ऑनलाइन वेबसाइट्सवर आणि मंदिरांत.
प्र.४: तुळसी विवाह घरात करता येतो का?
👉 होय, तुळसीचे झाड घरात असल्यास सहज करता येतो.
प्र.५: तुळसी विवाहात कोणते नियम पाळावेत?
👉 स्वच्छता, ब्रह्ममुहूर्तातील पूजा, भक्तीभाव आणि कुटुंबातील एकत्रित सहभाग.
🌼 निष्कर्ष — तुळसी विवाह: श्रद्धेचा उत्सव आणि पर्यावरणाचे पूजन
तुळसी विवाह हा सण आपल्या परंपरेचा आत्मा आहे.
तो आपल्याला निसर्ग, श्रद्धा आणि कुटुंब एकत्र आणण्याचा संदेश देतो.
आजच्या वेगवान जीवनशैलीतही ही परंपरा आपल्याला “संस्कार, पर्यावरण आणि अध्यात्म” यांचा सुंदर संगम अनुभवायला लावते.
✨ या वर्षी आपल्या घरी तुळसी विवाह साजरा करा, आणि संस्कृतीचे हे पवित्र बीज पुढील पिढ्यांपर्यंत पोहोचवा.