मराठी व्याकरण समास | Marathi vyakran samas
आपल्या मराठी व्याकरणातील अत्यंत महत्त्वाचा घटक म्हणजे समाज होय हा समाज स्पर्धा परीक्षा आणि शालेय जीवनातील प्रत्येक व्यक्तीला असणारा घटक तसेच बोर्डाच्या परीक्षेला असणारा हा महत्त्वाचा घटक आहे या समाजा कडे दुर्लक्ष करून चालणार नाही बोर्डाच्या परीक्षेला दोन मार्क मिळवून देणारा असा हा सोपा घटक आहे यातील समासाचे प्रकार आणि त्या प्रकाराचे उदाहरणे लक्षात घेता आपणाला हा घटक अधिक सोपा करून घ्यायचा आहे.
समास म्हणजे काय : दोन किंवा अधिक शब्दांच्या एकत्रिकरणाला समाज म्हणतात हा शब्द सम + अस या संस्कृत धातूपासून तयार झालेला असून त्याचा अर्थ एकत्र करणे असा आहे.
सामासिक शब्द म्हणजे काय
शब्दाच्या एकत्रीकरणाने तयार होणाऱ्या जोड शब्दाला सामासिक शब्द असे म्हणतात .
विग्रह म्हणजे काय :
फोड करून दाखवले जाते त्यास विग्रह असे म्हणतात.
उदा . वनभोजन : सामासिक शब्द
वनातील भोजन : विग्रह
समासाचे नाव : तत्पुरुष समास
वरील उदाहरणावरून आपणाला हे समजले असेल की विग्रह म्हणजे काय आणि सामासिक शब्द म्हणजे काय हे समजले तरच आपणाला पुढे समासाचे प्रकार बघायचे आहेत समासाचे मुख्य चार प्रकार पडतात ते पुढीलप्रमाणे .
समासाचे प्रकार |Samasache prakar
1) अव्ययीभाव समास (पहिले पद प्रधान )
2 ) तत्पुरुष समाज ( दुसरे पद प्रधान )
3 ) द्वंद्व समास ( दोन्ही पदे प्रधान)
4 ) बहुव्रीही समास ( समाज दोन्ही पदे महत्त्वाचे नसून तिसऱ्याच पदाचा बोध होतो.)
1 ) अव्ययीभाव समास | Avyayibhav samas
जेव्हा समाजातील पहिले पद हे अव्यय असून ते प्रधान (मुख्य ) असते त्यातील सामासिक शब्द हा क्रियाविशेषण अव्यय असतो तेव्हा या समासाला अव्ययीभाव समास असे म्हणतात.
उदा :
यथाशक्ति - शक्तीप्रमाणे
यथाविधी - विधी प्रमाणे
महाराष्ट्र - महान असे राष्ट्र
महादेव - महान असा देव
प्रतिदिन - प्रत्येक दिवशी
आमरण - मरेपर्यंत
आजन्म - जन्मापासून
2 ) तत्पुरुष समास | Tatpurush Samas ( द्वितीय पद प्रधान )
ज्या समासात दुसरे पद महत्त्वाचे असून समासाचा विग्रह करताना अर्थाच्या दृष्टीने गाळलेला शब्द किंवा विभक्ती प्रत्यय घालावा लागतो त्या समासास तत्पुरुष समास असे म्हणतात .
उदा . विद्यालय - विद्येसाठी आलय
राजवाडा - राजाचा वाडा
बेसावध - सावध नसलेले
नीलकमल - नील असे कमल
तत्पुरुष समासाचे प्रकार
1) विभक्ती तत्पुरुष समास
2 ) उपपद तत्पुरुष समास
3 ) नत्र तत्पुरुष समास
4 )कर्मधारय समास
5) द्विगु समास
6) मध्यमपदलोपी समास
1) विभक्ती तत्पुरुष समास
ज्या तत्पुरुष समासात कोणत्यातरी विभक्तीचा अर्थ व्यक्त करणाऱ्या शब्दयोगी अव्ययचा लोप करून दोन्ही पदे जोडली जातात त्यास विभक्ती तत्पुरुष समास म्हणतात
उदा.
सुखप्राप्त - सुखाला प्राप्‍त ( दृतीया तत्पुरुष समास )
तोंडपाठ - तोंडाने पाठ (तृतीया तत्पुरुष समास )
गायरान - गायीसाठी रान ( चतुर्थी तत्पुरुष समास )
सेवानिवृत्त - सेवेतून निवृत्त (पंचमी तत्पुरुष समास)
राजवाडा - राजाचा वाडा (षष्ठी तत्पुरुष समास)
वनभोजन - वनातील भोजन (सप्तमी तत्पुरुष समास )
विग्रह जसा करतो तसा समाजाचाही प्रकार बदलत असतो
रानमेवा - रानचा मेवा (षष्टी तत्पुरुष समास )
- रानातील मेवा ( सप्तमी तत्पुरुष समास )
विद्यालय - विद्येसाठी आलय ( चतुर्थी तत्पुरुष समास)
विद्येचे आलय ( षष्टी तत्पुरुष समास)
चोरभय - चोराचा भय (षष्टी तत्पुरुष समास )
चोरांपासून भय ( पंचमी तत्पुरुष समास )
2) उपपद तत्पुरुष समास ( कृदंत तत्पुरुष )
ज्या समाजातील दुसरे पद हे प्रदान असून ते कृदन्त धातुसाधित असते त्यांचा वाक्यात स्वतंत्र उपयोग करता येत नाही त्यास उपपद किंवा कृदंत तत्पुरुष समास असे म्हणतात.
सामासिक शब्द विग्रह
नीरज निरात जन्मलेले
ग्रंथकार - ग्रंथ करणारा
द्विज - दोनदा जन्मलेला
अंबुद अंबू देणारे
शेतकरी - शेती करणारा
सुखद सुख देणारे
3 ) नत्र तत्पुरुष समास | natra Tatpurush Samas
ज्या तत्पुरुष समाजातील पहिले पद हे नकारार्थी असते. म्हणजेच नकार दर्शवलेला असतो त्यास नत्र तत्पुरुष समास म्हणतात. म्हणजेच या सामाजिक शब्दातील पहिली पदे ही अ ,अन , न ,ना ,बे ,नि ,गैर यासारखे अभाव किंवा निषेध दर्शवणारी असतात त्यास नत्र तत्पुरुष समास असे म्हणतात. उदा.
सामासिक शब्द विग्रह
नापसंत पसंत नसलेले
गैरसोय सोय नसलेली
अनैच्छिक - ऐच्छिक नसलेले
अयोग्य - योग्य नव्हे ते
बेसावध - सावध नसलेले
अशक्य- शक्य नसलेले
बेकायदा - कायदेशीर नसलेले
अनुत्तीर्ण - उत्तीर्ण नसलेले
निर्दोषी - दोषी नसलेला
4 ) अलुक तत्पुरुष समास
ज्या तत्पुरुषात पूर्वपदाच्या सप्तमीच्या ई विभक्ती प्रत्यायाचा लोप होत नाही त्यास अलुक तत्पुरुष समासास म्हणतात.( अलुक म्हणजे लोप न पावणारे)
उदा .पंकेरुह ( ए = अ + ई )
कर्मणीप्रयोग ( ई )
कर्तरीप्रयोग ( ई )
तोंडी लावणे ( ई )
अग्रेसर ( ए = अ + ई )
5 ) कर्मधारय समास | karmadharay samas
ज्या तत्पुरुष समाजातील दोन्ही पदे प्रथमा विभक्तीत असून, पहिले पद विशेषण तर दुसरे नाम असते तसेच या दोन्ही पदांचा संबंध विशेषण व विशेष्य स्वरूपाचा असतो त्यास कर्मधारय समास म्हणतात. काही प्रसंगी दोन्हीही शब्द विशेषणे असतात.
उदा .
नीलकमल- निळे असे कमल
घनश्याम। घनासारखा श्याम
मुखकमल- मुख हेच कमल
पितांबर पिवळे असे वस्त्र
भाषांतर अन्य भाषा
श्यामसुंदर- सुंदर असा शाम
विद्याधन - विद्या हेच धन
हिरवागार- खूप हिरवा
तपोबल तप हेच बल
महाराष्ट्र - महान असे राष्ट्र
महादेव- महान असा देव
रक्तचंदन - रक्तासारखे चंदन
चरणकमल - चरण हेच कमल
वेषांतर - दुसरा वेश
नरसिंह - सिंहासारखा नर
भवसागर - विश्वरूपी सागर
लालभडक खूप लाल
6) द्विगू समास |Dvigu Samas
ज्या कर्मधारय समासातील पहिले पद हे संख्याविशेषण असते व या सामासिक शब्दातून एक समूह सुचविला जातो त्यास द्विगु समास म्हणतात.
उदा . बारभाई - बारा भावांचा समुदाय
त्रैलोक्य तीन लोकांचा समुदाय
त्रिभुवन तीन भुवनांचा समूह
पंचवटी- पाच वडांचा समूह
नवरात्र नऊ रात्रींचा समूह
चौघडी चार घड्याचा समूह
पंचपाळे पाच पाळ्यांचा समुदाय
सप्ताह सात दिवसांचा समूह
चातुर्मास चार महिन्यांचा समुदाय
त्रिकोण तीन कोनांचा समुदाय
आठवडा - आठ दिवसांचा समूह
7 ) मध्यमपद लोपी समास
ज्या कर्मधारय समासात पहिल्या पदाचा दुसऱ्या पदाशी संबंध दाखवणारा शब्द लुप्त असतो व विग्रहाच्या वेळी त्याची स्पष्टता करावे लागते, त्यास मध्यम पद लोप समास म्हणतात.
उदा .
साखरभात- साखर घालून केलेला भात
कांदेपोहे कांदे घालून केलेले पोहे
चुलतसासरा नवऱ्याचा चुलता या नात्याने सासरा
मावसभाऊ - मावशीचा मुलगा या नात्याने भाऊ
पुरणपोळी - पुरण घालून केलेली पोळी
घोडेस्वार - घोडा असलेला स्वार
गुरुबंधू - गुरुचा शिष्य या नात्याने बंधू
मामेभाऊ - मामाचा मुलगा या नात्याने भाऊ
3 ) द्वंद्व समास | Dvandava samas
ज्या समाजातील दोन्ही पदे अर्थदृष्ट्या महत्त्वाची असतात त्यास द्वंद्व समास म्हणतात.
द्वंद्व समासाचे तीन प्रकार पडतात
1) इतरेतर द्वंद्व समास
2) वैकल्पिक द्वंद्व समास
3) समाहार द्वन्द्व समास
1) इतरेतर द्वंद्व समास
ज्या सामासिक शब्दाचा विग्रह करताना ( आणि ,व ) या समुच्चयबोधकधक उभयान्वयी अव्यययांचा वापर करावा लागतो ,त्यास इतरेतर द्वंद्व समास असे म्हणतात.
बहिणभाऊ - बहीण व भाऊ
विटीदांडू विटी आणि दांडू
स्त्रीपुरुष स्त्री आणि पुरुष
भीमार्जुन भीम आणि अर्जुन
ने - आण ने आणि आण
पशुपक्षी पशु आणि पक्षी
रामलक्ष्मण राम आणि लक्ष्मण
आईवडील आई आणि वडील
कृष्णार्जुन- कृष्ण आणि अर्जुन
अहिनकुल अही आणि नकुल
दक्षिणोत्तर दक्षिण आणि उत्तर
शर्टपॅन्ट शर्ट आणि पॅंट
2) वैकल्पिक द्वंद्व समास
ज्या सामासिक शब्दाचा विग्रह करताना अथवा, किंवा, व या विकल्पदर्शक उभयान्वयी अव्यययांचा वापर करावा लागतो त्यास वैकल्पिक द्वंद्व समास असे म्हणतात.
उदा.
पंधरासोळा पंधरा किंवा सोळा
मागेपुढे मागे किंवा पुढे
पापपुण्य पाप किंवा पुण्य
सत्यासत्य सत्य किंवा असत्य
न्यायान्याय न्याय किंवा अन्याय
छोट्यामोठ्या छोट्या किंवा मोठ्या
बरेवाईट। बरे किंवा वाईट
खरेखोटे खरे किंवा खोटे
3 )समाहार द्वन्द्व समास
ज्या सामाजिक शब्दाचा विग्रह करताना त्यातील पदांच्या अर्थाशिवाय त्याच जातीच्या इतर पदार्थांचाही अंतर्भाव केलेला असतो त्यास समाहार द्वन्द्व समास असे म्हणतात.
उदा .
बाजारहाट बाजारहाट व तत्सम वस्तू
मिठभाकर मीठभाकर वगैरे वगैरे किंवा इतर साधे खाद्यपदार्थ
केरकचरा केरकचरा व इतर टाकाऊ पदार्थ किंवा केरकचरा वगैरे वगैरे
भाजीपाला भाजीपाला वगैरे वगैरे किंवा इतर तत्सम वस्तू
चहापाणी चहापाणी व इतर फराळाचे पदार्थ किंवा चहा पाणी वगैरे वगैरे
शेतीवाडी शेती वाडी वगैरे वगैरे किंवा शेतीवाडी तत्सम जायदाद
4 ) बहुव्रीही समास | Bahuvrhi samas
ज्या सामाजिक शब्दाची दोन्ही पदे महत्त्वाची नसून त्या दोन पदार्थांशिवाय तिसऱ्याच पदाचा बोध होतो तसेच हा सामासिक शब्द त्या तिसऱ्या पदाचे विश्लेषण असतो त्या सामासिक शब्दाला बहुव्रीही समाज म्हणतात.
या समासाचे चार प्रकार पडतात.
1 ) विभक्ती बहुव्रीहि समास
लक्ष्मीकांत : लक्ष्मी आहे कांता ज्याची विष्णू प्रथमा
वक्रतुंड : वक्र आहे तोंड तोंड ज्याचे तो गणपती प्रथमा
नीलकंठ : निल आहे कंठ ज्याचा तो शंकर प्रथमा
भक्तप्रिय : भक्त आहे प्रिय ज्याला तो देव प्रथमा
जितेंद्रिय : जीत आहेत इंद्रिय ज्याची तो मारुती प्रथमा
लंबोदर : लंब आहे उदर ज्याचे असा तो गणपती प्रथमा
पांडुरंग : पांडुर आहे रंग त्याचा असा तो विठ्ठल प्रथमा
सुधाकर : सुधा आहे करात असा तो चंद्र प्रथमा / सप्तमी
गजानन : गजा चे आहे आनन ज्याला तो गणेश षष्टी / प्रथमा
भालचंद्र : भाळी आहे चंद्र ज्याच्या तो शंकर सप्तमी /प्रथमा
चक्रपाणि : चक्र आहे पाणित असा तो विष्णु प्रथमा/ सप्तमी
2 ) नत्र बहुव्रीही समास
पहिले पद नकार दर्शक असते
अखंड : नाही खंड ज्याला तो
अनाथ : ज्याला नाथ नाही असा तो
नास्तिक : नाही आस्तिक असा तो
नीरस : नाही रस ज्यात ते
अनंत : नाही अंत ज्याला तो
अकर्मक : नाही कर्म ज्याला असे तो
अस्पृश्य : ज्याला स्पर्श करत नाही असे ते
अनियमित : नियमित नाही असे ते
3 ) सहबहुव्रीहि समास
सादर आदराने सहित असा तो सफल फलाने सहित असे ते सहपरिवार परिवारा सहित असा असतो सबल बलाने सहित असा तो सवर्ण वरणा सहित असतो.
4 ) प्रादि बहुव्रीही समास
ज्या बहुव्रीही समासाचे पहिले पद प्र, परा, अप,सु, दुर,वि अशा उपसर्ग यांनी युक्त असते त्यास प्रादि बहुव्रीही समाज असे म्हणतात.
सुमंगल : पवित्र आहे असे ते
प्रबळ : अधिक बलवान असा तो
निर्गुण : निघून गेली आहे घृणा ज्यातून तो
दुर्गुणी : गुणांपासून दूर असलेला
विख्यात : विशेष ख्याती असलेला तो
हे ही अभ्यासा
मराठी भाषा गौरव दिन केव्हा असतो हे पहा
